Fotografi ilustruese për lajmet e rreme.

Çfarë duhet të bëhet për të luftuar dezinformimin?

“Kërset kallashi në veri të Mitrovicës” është titull i një artikulli të rremë të publikuar dhe shpërndarë më 30 janar në disa faqe në Facebook.

Për shkak të artikujve të tillë, Alije Bejtullahu, qytetare nga Prishtina nuk ka një llogari në Facebook.

“Arsyeja e vetme është se postojnë shumë lajme të pavërteta”, thotë ajo për Radion Evropa e Lirë.

Ndërsa Afrim Qorrolli mundohet të jetë i vëmendshëm për të mos lejuar që të bie pre e lajmeve të rreme.

“Zakonisht për vete, aty ku i vërej i bllokoj gjithmonë, me portale e me persona tjerë”, thotë Qorrolli.

Në një anketë të publikuar nga Open Society Foundation në tetor të vitit të kaluar, Kosova renditet ndër vendet më të rrezikuara nga dezinformimi dhe keqinformimi përkrah Gjeorgjisë, Maqedonisë së Veriut, Bosnjë e Hercegovinës dhe Shqipërisë.

Rreziku për dezinformim dhe keqinformim rritet me përdorimin e madh të platformave digjitale. Aktualisht në Kosovë janë rreth 870 mijë përdorues të platformës sociale Facebook. Ndërsa sipas Institutit Kombëtar Demokratik, Facebook është platforma kryesore që kosovarët përdorin për marrjen e informatave lidhur me ngjarjet në vend.

*Dëgjojeni të plotë episodin e podkastit Libertas lidhur me dezinformimin dhe keqinformimin

Por, cilat janë temat mbi të cilat më së shpeshti u krijua keqinformim dhe lajme të rreme?

Shkëlzen Osmanin, themelues i platformës për kontrollim të fakteve hibrid.info, thotë për Radion Evropa e Lirë se publikuesit e lajmeve të rreme, janë vigjilentë lidhur me temat të cilat ata përdorin për keqinformim dhe dezinformim, varësisht nga zhvillimet politike dhe sociale me interes në vend.

“Menjëherë pas nisjes së luftës në Ukrainë, është përdorur çështja e sigurisë e cila ka qenë shumë atraktive për krijuesit dhe publikuesit e përmbajtjeve keqinformuese”, thotë Osmani.

Sipas Osmanit, në qershor të vitit 2022, një tjetër çështje u shfrytëzua nga këta publikues: liberalizimi i vizave. Në atë muaj, gjatë një debati në Parlamentin Evropian, komisionari për Fqinjësi dhe Zgjerim i Bashkimit Evropian, Oliver Varhelyi, paralajmëroi se mund të kishte një udhërrëfyes shtesë për Kosovën, për t'i adresuar disa shqetësime të vendeve anëtare rreth liberalizimit të vizave.

“Publikuesit, kryesisht portalet e dyshimta, shohin se cilat janë temat kryesore dhe i përdorin ato tema. Pra, kemi pasur lajme të vjetra të cilat janë publikuar lidhur me liberalizimin e vizave për Kosovën”, thotë Osmani. 

Kjo temë është përdorur për keqinformim dhe dezinformim deri në fund të korrikut, kur serbët lokalë në veri të Kosovës patën vendosur barrikada si shenjë pakënaqësie ndaj vendimit të Qeverisë së Kosovës për zbatim të dy vendimeve: për targat e makinave dhe dokumentet serbe.

“Kemi pasur disa raste kur media të afërta me pushtetin në Serbi – e them këtë jo pse unë i perceptoj si të tilla, mirëpo ka raporte nga organizata ndërkombëtare dhe rajonale që vlerësojnë si të tilla – kanë publikuar lajme ku është raportuar për incidente dhe për viktima. Kur ne i kemi trajtuar këto raportime, kemi parë që nuk janë të bazuara në fakte, tërësisht të fabrikuara”, thekson Osmani.

Muaji shtator i vitit 2022, sipas Osmanit, është dominuar me raportime të platformave të dyshimta lidhur me grevën e punëtorëve të arsimit, sërish duke përdorur atë si temë që kishte zgjuar interesin e publikut.

Ndërkohë nga muaji tetor, temat që më së shumti janë përdorur për keqinformim, sipas Osmanit, kanë të bëjnë marrëdhëniet ndër etnike mes shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës. 

Ai përmend si shembull rastin e sulmit fizik ndaj një të moshuare në një qendër për përkujdesjen e të moshuarve në Pejë, më 2 nëntor, 2022.

“Disa media serbe publikuan raportime përmes të cilave pretendonin se e moshuara ishte e komunitetit serb, ndërsa ishte keqtrajtuar nga disa infermiere shqiptare”, tregon Osmani.

“Sa ishte e dhimbshme vetë ngjarja, po aq ishte i dhimbshëm edhe keqinformimi rreth kësaj ngjarjeje”, shton ai.

Deri në fund të vitit të kaluar, Osmani thekson sa ka pasur narrativë politikë kryesisht në publikuesit serbë, të cilët kanë pretenduar se Qeveria e Kosovës ka një plan të fshehtë për largimin e serbëve nga Kosova.

Grup-moshat më të rrezikuara për t’u manipuluar nga portale të dyshimta, janë të rinjtë sepse nuk kanë arritur ende të krijojnë një gjykim kritik dhe të moshuarit, sepse publikimet i marrin më shumë si të mirëqena, bazuar në përvojën e tyre me televizione dhe gazeta, thotë Osmani.

Edukata mediave, e nevojshme në kurrikulën arsimore

Në anketën e publikuar nga Open Society Foundation, vendi me qëndrueshmërinë më të lartë karshi lajmeve të rreme apo keqinformimit, është Finlanda. Një fakt i rëndësishëm që e bën Finlandën të ketë këtë qëndrueshmëri është edhe fakti që edukata mediale përfshihet në sistemin e hershëm të edukimit.

Për shembull, më 10 Janar, New York Times ka publikuar një artikull ku paraqitet puna e një mësueseje finlandeze e cila nxënësve të klasës së tetë po i prezantonte disa artikuj informativë. Ata bashkë diskutojnë lidhur me qëllimin e atyre artikujve, si dhe kur janë shkruar, e cilat janë qëllimet e autorit. 

Kjo, sipas mësueses, bëhet në mënyrë që të ndihmohen nxënësit të mësojnë se si të identifikohen lajmet e rreme. Kjo mësuese ka thënë se si detyrë për nxënësit e saj ka pasur edhe editimin e videove dhe fotografive të tyre, në mënyrë që të kuptojnë se sa lehtë të manipulueshme mund të jenë informatat.

Anna Airas, një tjetër mësuese në Finlandë, ka kërkuar nga nxënësit që në makinat e kërkimit në internet të shkruajnë fjalën “vaksinim” dhe ka diskutuar lidhur me atë se si funksionojnë algoritmet e kërkimit dhe pse rezultatet e para jo gjithmonë janë më të besueshmet.

Sa do të thjeshta këto praktika të shpjegimit lidhur me fenomenin, në Kosovë ende nuk janë pjesë e sistemit të edukimit para-universitar.

Dren Gërguri, është njëri ndër profesorët në Departamentin e Gazetarisë në Universitetin e Prishtinës “Hasan Prishtina”, i cili fokusohet te ky fenomen gjatë ligjëratave të tij për studentët.

“Fatkeqësisht, për momentin në Kosovë nuk kemi një kurrikulë nacionale të lëndës së edukimit medial, çka nënkupton se kjo varet prej mësuesit apo arsimtarit që propozon lëndën dhe punës së tij, njohurive të tij për ta përgatitur kurrikulën e asaj lënde në shkollën ku jep mësim”, thotë Gërguri për Radion Evropa e Lirë.

Lënda e edukimit medial është në sistemin universitar në Kosovë, përkatësisht në Departamentin e Gazetarisë. Megjithatë, sipas Gërgurit, edukimi medial duhet të jetë i shtrirë në të gjitha drejtimet.

“Propaganda dhe dezinformatat janë të shumta, ndërkohë nga ana tjetër ne po e lëmë shoqërinë tonë të çarmatosur përballë këtyre fenomeneve negative”, thotë Gërguri.

Në situatën kur Kosova konsiderohet si ndër më të rrezikuarat në Evropë nga keqinformimi dhe dezinformimi, Gërguri thotë se “veçse jemi vonë dhe çdo ditë që kalon është një ditë plus në vonesë për shtrirjen e lëndës së edukimit medial në sistemin parauniversitar”.

“Besoj që institucionet tona në krye me Ministrinë e Arsimit, do të duhej që të reagojnë shumë shpejt duke krijuar strategji nacionale për edukim medial, duke krijuar kurrikulën nacionale, duke i krijuar kuadrot që nesër do të jenë, qoftë në arsimim formal nëpër shkolla, qoftë joformal me trajnime e forma të ndryshme...Në këtë formë ne do ta kishim aftësinë për ta kontrolluar një informacion, nuk do ta besonim apriori”, thotë Gërguri.

Strategjisë nacionale për edukimin medial, Gërguri thotë se duhet t’i paraprijë një hulumtim nacional i cili do të tregonte pikat se ku kjo strategji do të duhej të fokusohej më shumë. Ndërsa pas hartimit të strategjisë, ai shton se do të duhej të hartohej kurrikula e cila varijon në përputhje me grup-moshat e nxënësve.
“Deri tash Ministria e Arsimit ka qenë duarkryq”, shton ai./REL/

Die Morina van Uijtregt është producente podkastesh e Radios Evropa e Lirë në Prishtinë dhe autore e podkastit Libertas.